Digitale burgerrechtenorganisatie Bits of Freedom slaat alarm over de Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS). Volgens de organisatie kan deze controversiële wet het voor de overheid mogelijk maken om grote hoeveelheden burgersdata om te vormen tot een krachtig – en grotendeels ondoorzichtig – surveillancesysteem.
In een nieuwe analyse stelt Bits of Freedom dat overheidsinstanties data steeds vaker niet gebruiken om mensen te helpen, maar om hen te volgen, te scoren en te onderzoeken – vaak zonder concreet vermoeden. Recente schandalen in Zaandam, Breda en Rotterdam, waar gemeenten gebruikmaakten van opdringerige datatools, discriminerende algoritmes en zelfs onrechtmatige huisbezoeken, tonen aan hoe snel dit mis kan gaan.
De WGS, die in maart 2025 van kracht werd, biedt een wettelijke basis voor grootschalige gegevensuitwisseling tussen overheidsinstanties en private samenwerkingspartners zoals Zorg- en Veiligheidshuizen, RIEC, FEC en iCOV. Deze instanties verwerken gevoelige informatie, waaronder gezondheidsgegevens, strafrechtelijke informatie en financiële data.
Maar critici waarschuwen dat de wet verder gaat dan alleen feitelijke informatie. Ook vermoedens, indrukken, tips en informele lijsten vallen onder de wet – gegevens die foutief, bevooroordeeld of niet te verifiëren kunnen zijn. Volgens Bits of Freedom opent dit de deur naar risicovolle praktijken zoals social scoring, discriminatie en ongefundeerde beschuldigingen.
Een van de grootste zorgen is het gebrek aan transparantie. Als één deelnemende instantie wil dat de verwerking geheim blijft, kan een burger het recht op inzage in zijn eigen gegevens worden ontzegd. Hierdoor is het vrijwel onmogelijk om te achterhalen hoe iemand geprofileerd wordt of om fouten aan te vechten.
Bits of Freedom waarschuwt dat het resultaat kan lijken op een soort “Super SyRI” – een verwijzing naar het eerder door de rechter verboden fraudedetectiesysteem dat mensenrechten schond. Onder de WGS kunnen autoriteiten ongemerkt mensen in de gaten houden zonder enige verdenking, foutieve datasets combineren en onbewezen verdenkingen delen tussen instanties. Burgers kunnen dan te maken krijgen met zware gevolgen zoals fraudeaanklachten, plotselinge huisbezoeken of verlies van toeslagen – zonder de rechtsbescherming van het strafrecht.
De organisatie benadrukt dat deze ontwikkeling niet uniek is voor Nederland. In de VS werkt de overheid inmiddels samen met datagigant Palantir aan een nationaal databestand. Maar de situatie in Nederland is volgens Bits of Freedom extra zorgwekkend, omdat de WGS de overheid veel macht geeft terwijl toezicht en controle juist worden beperkt.
“De WGS maakt het veel te makkelijk om publieke data om te zetten in een surveillancemiddel,” waarschuwt Bits of Freedom. “Zonder sterke transparantie en duidelijke grenzen lopen gewone mensen het risico om gevolgd, verkeerd beoordeeld en gestraft te worden zonder ooit te weten waarom.”
